Krótka historia Żydów Gdańskich

Pierwsze wzmianki o Gdańsku pojawiają się w 997 r. Przypuszczalnie już wtedy Żydzi pojawiali się w Gdańsku, prowadząc handel z miejscową ludnością, ale brak jest jakichkolwiek dokumentów na ten temat. Wiemy za to, że w 1224 r. nie było w  Gdańsku żadnych Żydów, gdyż wówczas obywatelami Gdańska mogły być jedynie osoby o niemieckim pochodzeniu i niemieckiej mowie. Podobnie było w 1309 r., gdy miasto zajęli Krzyżacy. Zakon wydał zakaz osadnictwa Żydów w Gdańsku. Żydów nie wpuszczano do miasta. Do XV w. nie wspominają o nich żadne źródła.  Można jednak przypuszczać, że osiadali oni w pobliżu Gdańska, ściągnięci korzystnym położeniem miasta i możliwością prowadzenia interesów.

Aleksander Gierymski "Święto trąbki"

Również za panowania króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka Żydzi mieli zakaz wstępu do Gdańska. Bez zgody Rady Miasta Żydzi nie mogli się osiedlać ani prowadzić handlu w Gdańsku. Wzbraniano Żydom wstępu na gdańskie targowiska np. na Jarmark Dominikański. Gdańsk był wrogo nastawiony do Żydów ze względów gospodarczych i religijnych. Skarżono się na konkurencję i nieuczciwość Żydów, na ich religię i bezbożne obyczaje. Wydano pozwolenie na pobyt Żydów w mieście na nie dłużej niż jeden miesiąc (na czas Jarmarku Dominikańskiego) i mogli oni mieszkać tylko na Długich Ogrodach. W XVIII w Żydów nadal nie było w Gdańsku. Mieszkali oni wokół miasta – w Starych Szkotach (Altschottland), Chełmie (Stolzenberg) i Wrzeszczu (Langfuhr) – obecnie dzielnice Gdańska.

Abraham Stein "Nad książką"

W 1772 r. tereny te zajęły Prusy. Żydzi otrzymali wówczas przywileje, mające na celu osłabienie pozycji gospodarczej miasta. Mogli mieszkać na obrzeżach miasta i legalnie prowadzić handel.

Do drugiego rozbioru Polski Gdańsk był oficjalnie miastem bez Żydów. W 1793 r. Gdańsk wcielono do Prus, a wszystkich Żydów zamieszkujących przedmieścia miasta było 904 os. Rada Miejska wynegocjowała, że Żydzi nie mogli nabywać mieszkań i prowadzić handlu  w Gdańsku. Mieli oni jednak swoje sklepy, nieoficjalnie posiadali domy. Żydzi mieszkający przy ul. Szerokiej utworzyli własną gminę, miedzy Junkergasse (ul. Pańska) a Targiem Drzewnym). Mieli też cmentarz na Hagelsberg (Góra Gradowa).

Maks Haneman "Krawiec"

Podczas oblężeń Gdańska na początku XIX w., w wyniku wojen napoleońskich, zniszczeniu uległy przedmieścia, w tym gminy żydowskie w Starych Szkotach i na Chełmie, a ich mieszkańcy zmuszeni zostali do ucieczki w obręb miejskich murów. W 1812 r., gdy Gdańsk znowu przyłączono do Prus, postanowiono, że przedmieścia nie będą odbudowywane, a ich mieszkańcy staną się obywatelami miasta. Uzyskanie praw obywatelskich wywołało radość wśród Żydów. Byli oni tolerowani, a nawet mile widziani przy odbudowie miasta. Żydzi zaczęli obejmować odpowiedzialne stanowiska i urzędy. Zyskali szacunek i zaufanie gdańszczan. 

Rok	1816	1861	1871	1895	1905	1919	1929	1931	1939
Liczba Żydów	2.216	2.928	2.625	2.474	2.546	2.117	5.871	6.000	1.600

Źródło: Śladami żydowskimi po Kaszubach, pod red. Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk, Instytut Kaszubski w Gdańsku, 2010, str. 253

Pod koniec XIX w. pięć gmin żydowskich istniejących w obrębie miasta Gdańska połączyło się. W 1887 r. otworzono Wielką Synagogę, a zamknięto te funkcjonujące do tej pory. Pozostała jeszcze tylko synagoga przy ul. Szopy. Od 1881 r. funkcjonowała szkoła żydowska dla zjednoczonej gminy gdańskiej. Rozwijały się żydowskie organizacje społeczne, np. Towarzystwo Historii i Literatury Żydowskiej, Żydowski Związek Sportowy. Kultura żydowska znajdowała się w rozkwicie aż do lat 30 XX w.

Maurycy Gottlieb "Modlący się Żydzi"

Wraz z dojściem do władzy hitlerowców w 1933 r. nadeszły ciężkie czasy dla społeczności żydowskiej. Z czasem zabroniono im wstępu do teatrów, zakazano wykonywania zawodów. W 1938 r, podczas tzw. Nocy Kryształowej dokonano napadów na synagogi i mienie żydowskie. Rada Miasta Gdańsk odkupiła od Żydów ich nieruchomości, a dochód z tych transakcji przeznaczono na umożliwienie wyjazdu za granicę biedniejszym Żydom.

Samuel Hirszenberg "Wygnańcy"

Po wojnie do Gdańska przybyli Żydzi z głębi Polski i ze Wschodu. W 1949 r. było ich w całym województwie mniej niż 1000, a liczba ta sukcesywnie jeszcze malała w wyniku emigracji, głównie do Izraela. Odrodzenie życia i kultury żydowskiej w Gdańsku przyniósł upadek komunizmu. W 1990 r. rozpoczęła działalność Gmina Wyznaniowa Żydowska we Wrzeszczu. W 2008 powstała druga gmina – Niezależna Gmina Wyznania Mojżeszowego.

źródło ilustracji: www.zwoje-scrolls.com, Malarstwo polskich Żydów