Śladami gdańskiego getta

     Najazd niemiecki na Polskę we wrześniu 1939 przywiódł ze sobą nienawiść do Żydów, obwiniając Ich za wszelkie niepowodzenia, Naziści chcieli ich przepędzić z okupowanych przez siebie ziem. Stopniowo zaczęto wprowadzać zakazy znacznie ograniczające wolność Żydów. Nie wolno im było używać komunikacji miejskiej a także nie mogli korzystać z głównych ulic, musieli chodzić bocznymi. Mieli zakaz pokazywania się w miejscach publicznych, takich  jak parki, zakazy siadania na ławkach. Pozbawiono ich własności i odebrano wszystko, w tym domy, dlatego też poszukiwano miejsca aby umieścić gdzieś wysiedlonych Żydów. Okupanci zaczęli ich umieszczać w kilku budynkach: na ulicy Jana Z Kolna, na ulicy Podwale Przedmiejskie oraz na ulicy Owsianej 7, izolując ich od reszty społeczeństwa i tworząc swoistego rodzaju Getto.

     Budynek na Owsianej 7 (Mausegasse) był to stary spichlerz, posiadał pięć pięter, bardzo grube mury i był największym skupiskiem ludności żydowskiej w Gdańsku. Nazywany był "Rote Maus", co znaczy "Czerwona Mysz." Ludność została tam przesiedlona w 1940 roku, kiedy liczebność Żydów w Gdańsku, po wielkiej emigracji z 1937/1938 roku, wynosiła 700 osób. 

źródło: www.wolneforumgdansk.pl

     Życie w gettach było niezmiernie ciężkie, panował głód, choroby rozprzestrzeniały się z łatwością, a mieszkańcy musieli nosić gwiazdy Davida.

       Obecnie "Czerwona Mysz" jest zrównana z ziemią i nie ma po niej śladu, co widać na poniższym zdjęciu.

Podróż śladami Getta uświadomiła mi, jak mało wiem na temat mojej małej ojczyzny

 i  jaki ludzie ludziom potrafią zgotować los.

Natalia        

Cmentarz żydowski na Chełmie

Cmentarz żydowski znajduje się na Chełmie(Stolzenberg), przy ulicy Cmentarnej. Bardzo trudno do niego dotrzeć. Niestety nieznana jest dokładna data jego powstania, gdyż źródła podają różne daty jego założenia, w każdym razie miało to mieć miejsce około XVI - XVII wieku. Jest to jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Europie.

Cmentarz wielokrotnie ucierpiał. Zniszczyły go np. wojska francuskie w 1813 podczas oblężenia Gdańska, gdy żołnierze rozmieścili ciężkie działa pośród nagrobków. Prawie doszczętnie zniszczony cmentarz odbudowała ludność żydowska i wznowiono jego funkcjonalność.

Cmentarz rozbudowano oraz zasadzono wiele zieleni, aby przypominał park.

W taki sposób cmentarz na Chełmie funkcjonował do lat 30-tych XX wieku, kiedy to Gdańsk przejęli naziści i żydzi musieli opuścić Gdańsk.

Władze miasta zawarły z Niemcami umowę, że cmentarz będzie chroniony przez następne 10 lat. Niemcy dotrzymali umowy. Jednak po wojnie macewy (płyty nagrobne) stały się cennym materiałem dla okolicznych mieszkańców i cmentarz zdewastowano. Dewastacji i aktom wandalizmu ulega on nadal. Ostatnie miały miejsce w lutym 2016 r., gdy nieznani sprawcy zniszczyli dwie najstarsze i najcenniejsze macewy.

Cmentarz zamknięto w 1956 r. Dopiero w 1997 r., kiedy to Gmina Żydowska przejęła ponownie opiekę nad cmentarzem, odbudowano i odnowiono teren pochówków.

Cmentarz na Chełmie.
źródło: Śladami żydowskimi po Kaszubach, Gdańsk 2010

Cmentarz na Chełmie.
źródło: Śladami żydowskimi po Kaszubach, Gdańsk 2010

Bardziej majętni Żydzi byli chowani w murowanych lub drewnianych grobowcach zwanymi Ohelami.

Ohel - żydowski grobowiec

Zachęcam do odnalezienia go w zakątkach gdańskiej dzielnicy Chełm.

         Natalia           

Cmentarz żydowski we Wrzeszczu

   Dawny cmentarz żydowski we Wrzeszczu znajduje się na końcu ul. Traugutta, na północnej części stoku Królewskiego Wzgórza, zwanego obecnie Sobotką. 

   Kirkut został oddany do użytku przez wrzeszczańskich Żydów w XVIII w. W następstwie wojen napoleońskich, ze względu na zniszczenia, Żydzi w 1823 r. zamknęli swoją nekropolię.

   Cmentarz został ponownie otwarty w 1883 r. Od tamtego czasu miejsce spoczynku zmarłych zostało powiększone o jedną dolinę i było czynne do czasu sprzedaży gruntu w 1939 r.

Kolejne zniszczenia kirkutu miały miejsce po II wojnie światowej. Ostatecznie cmentarz zamknięto w 1946 r. Wówczas nowi mieszkańcy Wrzeszcza wykorzystywali macewy do budowy swoich domów. Obecnie możemy tam zobaczyć jedynie pozostałość nagrobków. Natomiast, zdaniem gdańskiego historyka Grzegorza Berendta, nagrobków z cmentarza żydowskiego nie użyto do budowy tzw. schodów hańby w pobliżu ul. Jaśkowa Doliny. Znalezione tam płyty nagrobne pochodziły z cmentarzy chrześcijańskich.

                                                                                             Zoe

źródło: sztetl.org.pl

źródło: sztetl.org.pl

źródło: sztetl.org.pl

Inne synagogi w Gdańsku

Synagoga przy ul. Szerokiej (Breitgasse)

    Najstarszą synagogą w Gdańsku była synagoga należąca do gminy z ulicy Szerokiej. Świątynia ta znajdowała się w podwórzu utworzonym przez domy dobudowane w XVII i XVIII wieku do stojących w tym miejscu murów obronnych. Od strony ulicy Szerokiej podwórze osłaniały domy mieszkalne, będące do końca XIX wieku własnością gminy. 

Szkic starej synagogi z 1855 r.
źródło: Echt S., Dzieje Żydów gdańskich, 2012

   
Początkowo miejscem modłów był stary spichrz, stojący na opisanym podwórzu. Była to tzw. "stara synagoga". W roku 1858 spichrz ten spłonął, a na jego miejscu zbudowano wkrótce potem synagogę reformowaną, zwaną "nową synagogą". 

Fragment projektu nowej synagogi z 1859
źródło: Echt S., Dzieje Żydów gdańskich, 2012

   
Uroczyste otwarcie nowej synagogi nastąpiło 27 września 1859 roku. Synagoga ta czynna była do roku 1887, potem bramy jej zamknięto, a zwoje Tory przeniesiono do nowo zbudowanej Wielkiej Synagogi przy ulicy An der Reitbahn, wspólnej dla wszystkich gmin żydowskich w Gdańsku. 

Żydzi modlący się w synagodze przy ul. Szerokiej.
źródło: Echt S., Dzieje Żydów gdańskich, 2012

   
Dalsze losy świątyni z ulicy Szerokiej nie są znane. Według relacji ustnych starych mieszkańców Gdańska uległa ona zniszczeniu dopiero w roku 1939. 

    Dziś na jej miejscu jest nastrojowy zieleniec.

Skwer przy ul. Szerokiej. Tu mieściła się synagoga.

                                                                                                                          Julia

Synagoga przy ul. Pańskiej (Junkergasse 6) 

   Synagoga zbudowana została w roku 1818, w pobliżu ulicy Szerokiej przez gminę ze Starych Szkotów. Stała pomiędzy kamienicą przy ulicy Pańskiej 6 a Basztą na Podmurzu i starymi murami obronnymi Głównego Miasta. Dokładnie zaś po drugiej stronie murów znajdowała się synagoga kahału z ulicy Szerokiej. Do 1845 r. korzystali z niej Żydzi z Winnicy, którzy potem jednak zbudowali własną synagogę przy ul. Lawendowej 8.  

   Początkowo miała ona niewielkie rozmiary i modlili się w niej wyłącznie mężczyźni. Po reformie religijnej, przeprowadzonej przez rabina gminy dr Abrahama Steina w 1851 r., świątynia ta uległa przebudowie i modernizacji. Dobudowano mianowicie w jej wnętrzu otwartą galerię dla kobiet i przesunięto bimę ze środka sali modlitewnej w kierunku wschodnim, do aron ha-kodesz. Wprowadzono również język niemiecki do liturgii. 

   W roku 1878 synagoga z ulicy Szerokiej spłonęła, jednak szybko została odbudowana. Jednak dziewięć lat później w 1887 r. jej podwoje zamknięto ze względu na otwarcie w pobliżu Wielkiej Synagogi. Opuszczony budynek przeznaczony został na inne cele. 

   Kamienicę przy ulicy Pańskiej 6 zakupiła fundacja profesora Abegga. Organizacja ta zajmowała się budowaniem tanich mieszkań dla ubogich, dlatego synagogę na tyłach ulicy Pańskiej przebudowano na mieszkania. Budynek został zniszczony w czasie II Wojny  Światowej, a jego ruiny rozebrano w latach sześćdziesiątych, w czasie prac konserwatorskich prowadzonych przy Baszcie Na Podmurzu.
 Dom przy ulicy Pańskiej 6 odbudowano jako mieszkalny, natomiast na jej tyłach, gdzie niegdyś znajdowała się synagoga, powstały garaże. 

Jest ul. Pańska, ale po synagodze nie ma śladu.

Ul. Pańska 6 dziś.

    Obecnie przy ulicy Pańskiej 6 mieści się apteka, a na przeciwko, tam gdzie stoję znajduje się Klasztor Ojców Dominikanów. Nie ma żadnych śladów po dawnej synagodze.                                                                                                                            

                                                                                                                            Ania

Synagoga przy ul. Szopy (Mattenbuden)

   Oprócz gmin reformowanych działała w Gdańsku także gmina ortodoksyjna. Wybudowała ona własną synagogę przy ulicy Szopy w Dolnym Mieście. Była to jedna z trzech ortodoksyjnych synagog w Gdańsku.

Synagoga przy ul. Szopy (Mattenbuden)
źródło: www.skyscrapercity.com

   
 Po uzyskaniu zgody w 1793 roku najpierw wybudowano dom modlitwy, który w następnym stuleciu zastąpiono murowaną synagogą. Synagoga została zbudowana w stylu neogotyckim w 1837 r. Była ona dobrze oświetlona i mogła pomieścić ponad tysiąc osób. Poprzedzała ją jasna sień połączona z domem, w którym mieszkał rabin. Bogate było również wyposażenie jej wnętrza. Po pożarze w 1838 roku odbudowano ją dopiero 6 lat później. Przy odbudowanej świątyni zlokalizowano mieszkanie rabina, szkołę i mykwę.

   Widok z wnętrza bożnicy został misternie wygrawerowany na czarze pucharu kiduszowego, który w 1855 r. wręczono Goldsteinowi (dziś znajduje się w The Jewish Museum w Nowym Jorku).

Wnętrze synagogi Mattenbuden wygrawerowane na pucharze kiduszowym.
źródło: Echt S., Dzieje Żydów gdańskich, Gdańsk 2012

W czerwcu 1938 r., w czasie zakrojonych na szeroką skalę wystąpień antyżydowskich młodzież hitlerowska wybiła 120 szyb w synagodze, następnie, w dniach 12–15 listopada 1938 r., podczas tzw. Nocy Kryształowej, ponownie zdewastowano bożnicę oraz próbowano ją spalić. Ostatecznie, hitlerowcy rozebrali budynek w kwietniu 1939 roku.

Dziś w miejscu synagogi przy ulicy Szopy stoją bloki Spółdzielni Mieszkaniowej "Kolejarz".

                             


                                                                                                         Ania
  

Synagoga w Winnicy przy ul. Lawendowej 8


Społeczność żydowska miasta Gdańsk na koniec XIX wieku liczyła mniej więcej 2700 osób, dzisiaj wydaje się to niedużo, lecz kiedyś było to około 2 procent ludności całego miasta (w tym wypadku Gdańska).

Portal społecznościowy Muzeum Żydów Polskich, Sztel.org informuje, że w Gdańsku istniało co najmniej 8 synagog, a także 3 domy modlitwy.

Na początku gmina żydowska była osadą. Mieściła się na nasłonecznionych stokach wzgórza (dzisiaj jest to teren starych szkotów ul. Cienista). Uprawiano tu winorośla (stąd jej nazwa). Z czasem, w wyniku wojen napoleońskich przeniosła się do Gdańska Głównego. 

Synagogę wybudowano na skrzyżowaniu ulic Straganiarskiej i Lawendowej. Oddano ją do użytku w 1845 roku. Mieściła się niedaleko miejsca ćwiczeń wojskowych(na terenie nieistniejącego już klasztoru Dominikanów, dzisiaj na hali targowej). Zlikwidowano ją w 1880 roku, a zniszczona dziesięć lat później, czyli w 1890 roku. W późniejszych latach, a było to na początku XX wieku postawiono na miejscu synagogi kamienicę.

Serdecznie zachęcam do czytania naszego bloga!

Amelia

Wielka Synagoga

Wielka Synagoga przy An der Reitbahn
źródło: Śladami żydowskimi po Kaszubach, Gdańsk 2010

   
Stoimy przy Teatrze Szekspirowskim, nad nami góruje czarna bryła budynku rzucająca przyjemny cień. Cofnijmy się jednak 130 lat wstecz. Panorama gdańska wyglądała wtedy zupełnie inaczej. Pierwszym charakterystycznym punktem na który zwracało się uwagę był masywny gmach Wielkiej Synagogi, czyli żydowskiego kościoła, z hełmami wieńczącymi wieżyczki.



Wnętrze Wielkiej Synagogi

źródło: Śladami żydowskimi po Kaszubach, Gdańsk 2010

Jest 15 września 1887r. Przy ówczesnej ulicy  An der Reitbahn (dziś ul. Bogusławskiego) po dwóch latach kończy się budowa synagogi. 8 grudnia odbywają się tu pierwsze modły. Uroczystości przewodzi gdański rabin Kossman Werner.

Wielka Synagoga była największą, tego typu, świątynią w Gdańsku. Była przepiękna. Nabożeństwa odbywały się przy akompaniamencie organów oraz chóru, co nie było tak oczywiste w tamtych czasach i wielu konserwatywnych Żydów sprzeciwiała się temu.

Przekrój frontu Wielkiej Synagogi
źródło: Echt S., Dzieje Żydów gdańskich, 
Gdańsk 2012

Przekrój boczny Wielkiej Synagogi
źródło: Echt S., Dzieje Żydów gdańskich, Gdańsk 2012

Oprócz tradycyjnych nabożeństw odbywały się tu koncerty chóru synagogalnego, występy teatralne oraz wykłady znanych naukowców i rabinów. Kultura kwitła.

Na rozwój muzyki organowej w Synagodze nazywanej na początku Nową ogromny wpływ miał wybitny przedstawiciel muzyki aszkenazyjskiej w Europie- Pan Louis Lewandowski.

rzut poziomy sali bocznej
źródło: zdjęcie wykonane podczas wizyty
 w Archiwum Państwowym w Gdańsku

Z początkiem XXw. w  synagodze otwarto jedno z najstarszych na świecie muzeum judaistycznych, posiadające bardzo bogate eksponaty, których część przekazał Lesser Giełdziński- zamożny kupiec i kolekcjoner sztuki. Obecnie zbiory te przebywają w Nowym Jorku, w Muzeum Żydowskim.
 

Widik Wielkiej Synagogi.



Nastał niestety rok 1938, a wraz z nim naziści. Równocześnie z dojściem nazistów do władzy nastały bardzo złe czasy dla żydów, a co za tym idzie dla Wielkiej Synagogi. Świątyni strzegły specjalne warty, które dwukrotnie zapobiegły kradzieży i podpaleniu.

Podczas tzw. nocy kryształowej, w listopadzie 1938 r, gdy hitlerowcy dokonywali pogromu Żydów, palili i niszczyli wszystko między innymi  synagogi, mieszkania
i sklepy - Wielka Synagoga przetrwała. Swoje ocalenie zawdzięcza bliskiemu sąsiedztwu posterunku policji. Gmina była jednak zmuszona sprzedać synagogę. Ławy z Synagogi trafiły do kościoła w Nowym Porcie.

W 1939r. 15 kwietnia o godzinie 9.15 w Wielkiej Synagodze odbyło się ostatnie nabożeństwo. Przed budynkiem pojawiły się wozy konne. Wywożono co cenniejsze przedmioty.



Rozbiórka Wielkiej Synagogi.
źródło: Śladami żydowskimi po Kaszubach, Gdańsk 2010

2 maja rozpoczęła się oficjalna rozbiórka budynku. Teren ogrodzono płotem na którym zawisła tabliczka z niemiecką sentencją „Komm lieber Mai und mach von Juden uns jetzt frei” (przybądź drogi maju i uwolnij nas już od Żydów). 




Artykuł w gazecie o końcu Wielkiej Synagogi
źródło: Echt S., Dzieje Żydów gdańskich, Gdańsk 2012

   
Dziś po Wielkiej Synagodze nie ma śladu. Tylko przed Teatrem Szekspirowskim, w chodniku, ułożono ciemną kostką brukową rys dawnej synagogi. Ale nie każdy o tym wie. Brak jest jakiejkolwiek tablicy pamiątkowej czy chociaż informacyjnej.

                                                                                                          Grześ i Jakub T.

Krótka historia Żydów Gdańskich

Pierwsze wzmianki o Gdańsku pojawiają się w 997 r. Przypuszczalnie już wtedy Żydzi pojawiali się w Gdańsku, prowadząc handel z miejscową ludnością, ale brak jest jakichkolwiek dokumentów na ten temat. Wiemy za to, że w 1224 r. nie było w  Gdańsku żadnych Żydów, gdyż wówczas obywatelami Gdańska mogły być jedynie osoby o niemieckim pochodzeniu i niemieckiej mowie. Podobnie było w 1309 r., gdy miasto zajęli Krzyżacy. Zakon wydał zakaz osadnictwa Żydów w Gdańsku. Żydów nie wpuszczano do miasta. Do XV w. nie wspominają o nich żadne źródła.  Można jednak przypuszczać, że osiadali oni w pobliżu Gdańska, ściągnięci korzystnym położeniem miasta i możliwością prowadzenia interesów.

Aleksander Gierymski "Święto trąbki"

Również za panowania króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka Żydzi mieli zakaz wstępu do Gdańska. Bez zgody Rady Miasta Żydzi nie mogli się osiedlać ani prowadzić handlu w Gdańsku. Wzbraniano Żydom wstępu na gdańskie targowiska np. na Jarmark Dominikański. Gdańsk był wrogo nastawiony do Żydów ze względów gospodarczych i religijnych. Skarżono się na konkurencję i nieuczciwość Żydów, na ich religię i bezbożne obyczaje. Wydano pozwolenie na pobyt Żydów w mieście na nie dłużej niż jeden miesiąc (na czas Jarmarku Dominikańskiego) i mogli oni mieszkać tylko na Długich Ogrodach. W XVIII w Żydów nadal nie było w Gdańsku. Mieszkali oni wokół miasta – w Starych Szkotach (Altschottland), Chełmie (Stolzenberg) i Wrzeszczu (Langfuhr) – obecnie dzielnice Gdańska.

Abraham Stein "Nad książką"

W 1772 r. tereny te zajęły Prusy. Żydzi otrzymali wówczas przywileje, mające na celu osłabienie pozycji gospodarczej miasta. Mogli mieszkać na obrzeżach miasta i legalnie prowadzić handel.

Do drugiego rozbioru Polski Gdańsk był oficjalnie miastem bez Żydów. W 1793 r. Gdańsk wcielono do Prus, a wszystkich Żydów zamieszkujących przedmieścia miasta było 904 os. Rada Miejska wynegocjowała, że Żydzi nie mogli nabywać mieszkań i prowadzić handlu  w Gdańsku. Mieli oni jednak swoje sklepy, nieoficjalnie posiadali domy. Żydzi mieszkający przy ul. Szerokiej utworzyli własną gminę, miedzy Junkergasse (ul. Pańska) a Targiem Drzewnym). Mieli też cmentarz na Hagelsberg (Góra Gradowa).

Maks Haneman "Krawiec"

Podczas oblężeń Gdańska na początku XIX w., w wyniku wojen napoleońskich, zniszczeniu uległy przedmieścia, w tym gminy żydowskie w Starych Szkotach i na Chełmie, a ich mieszkańcy zmuszeni zostali do ucieczki w obręb miejskich murów. W 1812 r., gdy Gdańsk znowu przyłączono do Prus, postanowiono, że przedmieścia nie będą odbudowywane, a ich mieszkańcy staną się obywatelami miasta. Uzyskanie praw obywatelskich wywołało radość wśród Żydów. Byli oni tolerowani, a nawet mile widziani przy odbudowie miasta. Żydzi zaczęli obejmować odpowiedzialne stanowiska i urzędy. Zyskali szacunek i zaufanie gdańszczan. 

Rok	1816	1861	1871	1895	1905	1919	1929	1931	1939
Liczba Żydów	2.216	2.928	2.625	2.474	2.546	2.117	5.871	6.000	1.600

Źródło: Śladami żydowskimi po Kaszubach, pod red. Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk, Instytut Kaszubski w Gdańsku, 2010, str. 253

Pod koniec XIX w. pięć gmin żydowskich istniejących w obrębie miasta Gdańska połączyło się. W 1887 r. otworzono Wielką Synagogę, a zamknięto te funkcjonujące do tej pory. Pozostała jeszcze tylko synagoga przy ul. Szopy. Od 1881 r. funkcjonowała szkoła żydowska dla zjednoczonej gminy gdańskiej. Rozwijały się żydowskie organizacje społeczne, np. Towarzystwo Historii i Literatury Żydowskiej, Żydowski Związek Sportowy. Kultura żydowska znajdowała się w rozkwicie aż do lat 30 XX w.

Maurycy Gottlieb "Modlący się Żydzi"

Wraz z dojściem do władzy hitlerowców w 1933 r. nadeszły ciężkie czasy dla społeczności żydowskiej. Z czasem zabroniono im wstępu do teatrów, zakazano wykonywania zawodów. W 1938 r, podczas tzw. Nocy Kryształowej dokonano napadów na synagogi i mienie żydowskie. Rada Miasta Gdańsk odkupiła od Żydów ich nieruchomości, a dochód z tych transakcji przeznaczono na umożliwienie wyjazdu za granicę biedniejszym Żydom.

Samuel Hirszenberg "Wygnańcy"

Po wojnie do Gdańska przybyli Żydzi z głębi Polski i ze Wschodu. W 1949 r. było ich w całym województwie mniej niż 1000, a liczba ta sukcesywnie jeszcze malała w wyniku emigracji, głównie do Izraela. Odrodzenie życia i kultury żydowskiej w Gdańsku przyniósł upadek komunizmu. W 1990 r. rozpoczęła działalność Gmina Wyznaniowa Żydowska we Wrzeszczu. W 2008 powstała druga gmina – Niezależna Gmina Wyznania Mojżeszowego.

źródło ilustracji: www.zwoje-scrolls.com, Malarstwo polskich Żydów