Pierwsze wzmianki o Gdańsku
pojawiają się w 997 r. Przypuszczalnie już wtedy Żydzi pojawiali się w Gdańsku,
prowadząc handel z miejscową ludnością, ale brak jest jakichkolwiek dokumentów
na ten temat. Wiemy za to, że w 1224 r. nie było w Gdańsku żadnych Żydów, gdyż wówczas obywatelami
Gdańska mogły być jedynie osoby o niemieckim pochodzeniu i niemieckiej mowie.
Podobnie było w 1309 r., gdy miasto zajęli Krzyżacy. Zakon wydał zakaz
osadnictwa Żydów w Gdańsku. Żydów nie wpuszczano do miasta. Do XV w. nie
wspominają o nich żadne źródła. Można
jednak przypuszczać, że osiadali oni w pobliżu Gdańska, ściągnięci korzystnym
położeniem miasta i możliwością prowadzenia interesów.
|
Aleksander Gierymski "Święto trąbki" |
Również za panowania króla
polskiego Kazimierza Jagiellończyka Żydzi mieli zakaz wstępu do Gdańska. Bez
zgody Rady Miasta Żydzi nie mogli się osiedlać ani prowadzić handlu w Gdańsku.
Wzbraniano Żydom wstępu na gdańskie targowiska np. na Jarmark Dominikański.
Gdańsk był wrogo nastawiony do Żydów ze względów gospodarczych i religijnych.
Skarżono się na konkurencję i nieuczciwość Żydów, na ich religię i bezbożne
obyczaje. Wydano pozwolenie na pobyt Żydów w mieście na nie dłużej niż jeden
miesiąc (na czas Jarmarku Dominikańskiego) i mogli oni mieszkać tylko na
Długich Ogrodach. W XVIII w Żydów nadal nie było w Gdańsku. Mieszkali oni wokół
miasta – w Starych Szkotach (Altschottland), Chełmie (Stolzenberg) i Wrzeszczu
(Langfuhr) – obecnie dzielnice Gdańska.
|
Abraham Stein "Nad książką" |
W 1772 r. tereny te zajęły Prusy.
Żydzi otrzymali wówczas przywileje, mające na celu osłabienie pozycji
gospodarczej miasta. Mogli mieszkać na obrzeżach miasta i legalnie prowadzić
handel.
Do drugiego rozbioru Polski
Gdańsk był oficjalnie miastem bez Żydów. W 1793 r. Gdańsk wcielono do Prus, a
wszystkich Żydów zamieszkujących przedmieścia miasta było 904 os. Rada Miejska
wynegocjowała, że Żydzi nie mogli nabywać mieszkań i prowadzić handlu
w Gdańsku. Mieli oni jednak swoje sklepy,
nieoficjalnie posiadali domy. Żydzi mieszkający przy ul. Szerokiej utworzyli
własną gminę, miedzy Junkergasse (ul. Pańska) a Targiem Drzewnym). Mieli też
cmentarz na Hagelsberg (Góra Gradowa).
|
Maks Haneman "Krawiec" |
Podczas oblężeń Gdańska na
początku XIX w., w wyniku wojen napoleońskich, zniszczeniu uległy przedmieścia,
w tym gminy żydowskie w Starych Szkotach i na Chełmie, a ich mieszkańcy
zmuszeni zostali do ucieczki w obręb miejskich murów. W 1812 r., gdy Gdańsk
znowu przyłączono do Prus, postanowiono, że przedmieścia nie będą odbudowywane,
a ich mieszkańcy staną się obywatelami miasta. Uzyskanie praw obywatelskich
wywołało radość wśród Żydów. Byli oni tolerowani, a nawet mile widziani przy
odbudowie miasta. Żydzi zaczęli obejmować odpowiedzialne stanowiska i urzędy.
Zyskali szacunek i zaufanie gdańszczan.
Rok
|
1816
|
1861
|
1871
|
1895
|
1905
|
1919
|
1929
|
1931
|
1939
|
Liczba Żydów
|
2.216
|
2.928
|
2.625
|
2.474
|
2.546
|
2.117
|
5.871
|
6.000
|
1.600
|
Źródło: Śladami żydowskimi po Kaszubach, pod red. Mirosława
Borzyszkowska-Szewczyk, Instytut Kaszubski w Gdańsku, 2010, str. 253
Pod koniec XIX w. pięć gmin
żydowskich istniejących w obrębie miasta Gdańska połączyło się. W 1887 r.
otworzono Wielką Synagogę, a zamknięto te funkcjonujące do tej pory. Pozostała
jeszcze tylko synagoga przy ul. Szopy. Od 1881 r. funkcjonowała szkoła żydowska
dla zjednoczonej gminy gdańskiej. Rozwijały się żydowskie organizacje
społeczne, np. Towarzystwo Historii i Literatury Żydowskiej, Żydowski Związek
Sportowy. Kultura żydowska znajdowała się w rozkwicie aż do lat 30 XX w.
|
Maurycy Gottlieb "Modlący się Żydzi" |
Wraz z dojściem do władzy hitlerowców
w 1933 r. nadeszły ciężkie czasy dla społeczności żydowskiej. Z czasem
zabroniono im wstępu do teatrów, zakazano wykonywania zawodów. W 1938 r,
podczas tzw. Nocy Kryształowej dokonano napadów na synagogi i mienie żydowskie.
Rada Miasta Gdańsk odkupiła od Żydów ich nieruchomości, a dochód z tych
transakcji przeznaczono na umożliwienie wyjazdu za granicę biedniejszym Żydom.
|
Samuel Hirszenberg "Wygnańcy" |
Po wojnie do Gdańska przybyli
Żydzi z głębi Polski i ze Wschodu. W 1949 r. było ich w całym województwie
mniej niż 1000, a liczba ta sukcesywnie jeszcze malała w wyniku emigracji,
głównie do Izraela. Odrodzenie życia i kultury żydowskiej w Gdańsku przyniósł
upadek komunizmu. W 1990 r. rozpoczęła działalność Gmina Wyznaniowa Żydowska we
Wrzeszczu. W 2008 powstała druga gmina – Niezależna Gmina Wyznania
Mojżeszowego.
źródło ilustracji: www.zwoje-scrolls.com, Malarstwo polskich Żydów